ముద్రారాక్షసమ్ – ద్వితీయాఙ్కః – 7

రాక్షసః:

(సాస్రమ్) కష్టం భోః కష్టమ్! సఖే పశ్య, దైవ సంపదం దురాత్మన శ్చన్ద్రగుప్తస్య, కుతః...

అర్థం:

(స+అస్రమ్=కన్నీటితో), కష్టం భోః+కష్టమ్=అయ్యయ్యో! సఖే=మిత్రమా, పశ్య=చూడు, దురాత్మనః+చన్ద్రగుప్తస్య+దైవసంపదం=దుర్మార్గుడైన చంద్రగుప్తుడి (పట్ల) విధివిలాసం! కుతః=ఎందుకంటున్నానంటే –

శ్లోకం:

కన్యా తస్య వధాయ యా విషమయీ

గూఢం ప్రయుక్తా మయా

దైవా త్పర్వతక స్తయా స నిహతో

యస్తస్య రాజ్యార్ధహృత్;

యే శస్త్రేషు రసేషు చ ప్రణిహితా

స్తై రేవ తే ఘాతితాః,

మౌర్య స్యైవ ఫలన్తి పశ్య, వివిధ

శ్రేయాంసి మన్నీ తయః     16

అర్థం:

తస్య+వధాయ=అతడిని చంపడం కోసం, యా+విషమయీ+కన్యా=ఏ విషకన్య అయితే, గూఢం+మయా+ప్రయుక్తా= రహస్యంగా నా చే ప్రయోగించబడిందో (నేను నియమించానో), తయా=ఆమె చేత, దైవాత్=విధివశాత్తు, సః+పర్వతక+యః+తస్య+రాజ్యార్ధ+హృత్ (తేన)=తన అర్ధరాజ్యాన్ని హరించకుండా చంద్రగుప్తుడి పక్షాన, నిహతః=ఆ విషకన్య చేత చంపబడ్డాడు,

యే=ఎవరైతే, శస్త్రేషు+రసేషు+చ+ప్రణిహితాః=ఆయుధాల ప్రయోగం కోసం, విష ప్రయోగాల కోసం నియమింపబడ్డారో (ఉంచబడ్డారో), తే=వారంతా, తైః+ఏవ=ఆ శస్త్ర, విషాదులతోనే, ఘాతితాః=చంపబడ్డారు,

మత్+నీతయః=నా రాజనీతి ప్రయోగాలు, శ్రేయాంసి=శుభాలను, మౌర్యస్య+ఏవ+ఫలన్తి=చంద్రగుప్తుడి పట్లనే సత్ఫలితాలు చూపిస్తున్నాయి. పశ్య=చూడు.

వ్యాఖ్య:

చంద్రగుప్తుణ్ణి చంపడానికి రాక్షసమంత్రి సిద్ధం చేసిన విషకన్య, చంద్రగుప్తుడి అర్ధరాజ్యం ఆశించిన పర్వతకుణ్ణి చంపడానికి చాణక్యనీతి కారణంగా ఉపయోగపడింది. పోనీ – విషప్రయోగాలతో, ఆయుధాల ద్వారా గాని చంపడానికి మనుషులను ఏర్పాటు చేస్తే – వాటితోటే, చాణక్యనీతి వారందరినీ చంపేసింది. – చూడగా – నా ప్రయత్నాలన్నీ చంద్రగుప్తుడికి మేలు చేసే విధంగా పరిణమించాయి – అని రాక్షసమంత్రి ఆవేదన.

అలంకారం:

విషమాలంకారం అని కొందరు. ఇక్కడ ఉద్దేశించిన ప్రయోగాలు విరుద్ధంగా ఫలించడం ఇందుకు కారణం.

1. విషకన్యయా పర్వతకః నిహతః
2. తే (శస్త్రేషు రసేషు యే ప్రణిహితాః) తై రేవ ఘాతితాః – అనేవి విరుద్ధ ఫలితాలు.

(విషమం వర్ణ్యతే యత్ర ఘటనా నురూపయోః – అని కువలయానందం).

వృత్తం:

శార్దూల విక్రీడతం – మ – స – జ -స – త – త – గ – గణాలు.

విరాధ:    

అమాత్య, తథాపి ఖలు ప్రారబ్ధ మపరిత్యాజ్య మేవ. పశ్య!

అర్థం:

అమాత్య=మంత్రివర్యా, తథా+అపి=అలాగు అయినప్పటికీ, ప్రారబ్ధమ్+ఏవ=ప్రారంభించిన (ప్రారంభింపబడిన) పని,  అపరిత్యాజ్యం+ఖలు=విడిచిపెట్టకూడదు కద! పశ్య=చూడు –

శ్లోకం:

ప్రారభ్యతే న ఖలు విఘ్నభయేన నీచైః

ప్రారభ్య విఘ్న నిహతా విరమన్తి మధ్యాః

విఘ్నైః పునః పున రపి ప్రతిహన్య మానాః

ప్రారబ్ధ ముత్తమగుణా న పరిత్యజిన్తి.     17

అర్థం:

నీచైః=తక్కువ బుద్ధిగలవారి చేత, విఘ్నభయేన=అంతరాయం కలుగవచ్చనే భయంతో, న+ప్రారభ్యతే+ఖలు=(మంచిపని) ప్రారంభింపనేబడదు కదా! మధ్యాః=మధ్యస్థంగా ఆలోచించేవారు (సందేహగ్రస్తులు), విఘ్న+నిహతాః=అంతరాయాలతో దెబ్బతిన్నవారై, ప్రారభ్య=ప్రారంభించి (కూడ), విరమన్తి=మానుకుంటారు. విఘ్నైః=అంతరాయాల చేత, పునః+పునః+ప్రతిహన్యమానాః=మళ్ళీ మళ్ళీ దెబ్బలు తగులుతున్నా, ఉత్తమ+గుణాః=శ్రేష్ఠ గుణ సంపన్నులు, ప్రారబ్ధమ్=ప్రారంభించిన పనిని, న+పరిత్యజిన్తి=విడిచిపెట్టరు.

వ్యాఖ్య:

ఒక్కొక్క సమాచారం వింటూ విషాదం పొంది కృంగిపోతున్న రాక్షసమంత్రికి, సఖుడైన విరాధగుప్తుడు ధైర్యాన్ని కలిగిస్తూ అంటున్న మాటలివి – “నువ్వు తక్కువవాడివీ కాదు, సందేహగ్రస్తుడవూ కాదు; ఎన్ని అవాంతరాలు ఎదురైనా తట్టుకుని ప్రారంభించిన పనిని కొనసాగించగల ధీరుడివి – కృంగిపోకు – ఉత్తిష్ఠ, జాగ్రత!” అని ఊరడిస్తున్నాడు.

ఈ శ్లోకం భర్తృహరి సుభాషిత త్రిశతిలో కూడా ప్రసిద్ధంగా కనిపిస్తుంది. తెలుగు కవి ఏనుగు లక్ష్మణకవి యీ శ్లోకాన్నీ విధంగా అనువదించాడు – పద్య రూపంలో:

పద్యం:

“ఆరంభింపరు నీచ మానవులు వి

ఘ్నాయస సంత్రుస్తులై

ఆరంభించి పరిత్యజింతుదురు వి

ఘ్నాయత్తులై మధ్యముల్

ధీరుల్ విఘ్న నిహస్య మానులగుచున్

థృత్యున్నతోత్తాహులై

ప్రారబ్ధార్థము లుజ్జగింపరు సుమీ

ప్రజ్ఞానిధలల్ గావునన్.”

వృత్తం:

వసంత తిలకం – త- భ – జ – జ – గ గ – గణాలు

భర్తృహరి తెలుగు పద్యం –  శార్దూల విక్రీడతం.

విరాధ:  

అపి చ. –

కిం శేషస్య భరవ్యథా న వపుషి,

క్ష్మాం న క్షిప త్యేష యత్?

కిం వా నాస్తి పరిశ్రమో దినపతే

రాస్తే న య న్నిశ్చలః?

కిం త్వఙ్గీకృత ముత్సృజన్ కృపణవ

చ్ల్ఛాఘ్యో జనో లజ్జతే

నిర్వ్యూఢం ప్రతిపన్న వస్తుషు సతా

మేత ద్ధి గోత్ర వ్రతమ్॥       18

అర్థం:

ఏషశేషస్య=ఆదిశేషుడికి, యత్+క్ష్మాం+న+క్షిపతి=భూమిని క్రిందకి తోసివేసినంత మాత్రం చేత, వపుషి=శరీరంలో, భరవ్యథా+న+కిమ్=మోత కష్టం లేదా ఏమి?, యత్+నిశ్చలతః+న+ఆస్తే=కదలని స్థితిలో ఉండనంత మాత్రం చేత, దినపతే=సూర్యుడికి, పరిశ్రమః+వా+నాస్తి+కిం=అలసట లేదా ఏమి?, కిమ్+తు=లేక, కానే కాదు; శ్లాఘ్యః+జనః=ప్రశంసాపాత్రుడు కాగల వ్యక్తి, కృపణవత్=దయనీయుడి మాదిరి, అఙ్గీకృతమ్+ఉత్సృజన్=ఒప్పుకొనిన పనిని విడిచిపెడుతూ (మానడమంటే), లజ్జతే=సిగ్గుపడతాడు.

ప్రతిపన్న+వస్తుషు+ఏతత్+నిర్వ్యూఢం=అంగీకరించి (స్వీకరించిన) పనుల విషయంలో- నెరవేర్చడమనేది, సతాం=గుణ సంపన్నులకు, గోత్ర+వ్రతమ్=వంశాచారం!

వ్యాఖ్య:

ఆదిశేషుడు భూమిని మోయడంలో అలసట పొందడం లేదు. సూర్యుడు క్షణం నిలబడకుండా (వెలుగును ప్రసాదిస్తూ) సంచరిస్తున్నా అలసిపోవడం లేదు. బాధ్యతగా ఒక పనిని ఒప్పుకున్న గుణవంతులు, దానిని విడిచిపెట్టాలంటే సిగ్గుపడతారు. ఎందుకు? ఆ విధంగా కర్తవ్యం నెరవేర్చడం వారికి వంశాచారంగా వస్తూంటుంది. – అని విరాధగుప్తుడు రాక్షసమంత్రికి ఆత్మవిశ్వాసం నూరిపోస్తున్నాడు.

అలంకారం:

అర్థాంతర న్యాసం. (ఉక్తిరర్థాన్తర న్యాసా స్యాత్ సామాన్య విశేషయోః – అని కువలయానందం). ప్రస్తుతాప్రస్తుతాలు రెండిటిలో ఒకటి ప్రస్తుతానికి, మరొకటి అప్రస్తుతానికి ప్రాతినిధ్యం వహిస్తాయి. ధీరులు, గుణవంతులు తమకు నిర్దిష్టమైన పనిని విడిచిపెట్టరని చెప్పడం ప్రస్తుతార్థమైతే, ఆదిశేష, సూర్య ప్రస్తావనలు అప్రస్తుతార్థం ద్వారా ప్రస్తుతార్థాన్ని సమర్థించడం ఇక్కడ విశేషం).

వృత్తం:

శార్దూల విక్రీడతం – మ – స – జ -స – త – త – గ – గణాలు.

రాక్షసః:

సఖే, ప్రారబ్ధ మపరిత్యాజ్య మితి ప్రత్యక్ష మే వైత ద్భవతామ్. తతస్తతః.

అర్థం:

సఖే=మిత్రమా, ప్రారబ్ధమ్+అపరిత్యాజ్యం+ఇతి=మొదలుపెట్టిన పనిని విడిచిపెట్టరాదు అనేది, భవతాం+ప్రత్యక్షమ్+ఏవ=మీకందరికీ కనిపిస్తున్న విషయమే! – తతః+తతః= (సరే) ఆ పైన ఏమి జరిగింది?

విరాధ:  

తతః ప్రభృతి చన్ద్రగుప్త శరీరే సహస్రగుణ మప్రమత్త శ్చాణక్యః ఏభ్య ఏత దీదృశం భవతీ త్యన్విష్య నిగృహీతవాన్ పురవాసినో యుష్మదీయా నాప్తపురుషాన్॥

అర్థం:

తతః+ప్రభృతి=అప్పటి నుంచి, చాణ్యక్యః=చాణక్యుడు, చన్ద్రగుప్త+శరీరే=చంద్రగుప్తుడి శరీర రక్షణ విషయమై, సహస్రగుణమ్+అప్రమత్తః=వెయ్యిరెట్లు జాగరూకుడై ఉన్నాడు. ఏభ్య+ఏతత్+ఈదృశం+భవతి+ఇతి=వీరి కారణంగా ఈ విధంగా జరుగుతుంది – అని, అన్విష్య=వెదికి (మరీ), పురవాసినః+యుష్మదీయాన్+ఆప్తపురుషాన్=నగరంలో ఉండే నీకు ఆత్మీయులైన వ్యక్తులను, నిగృహీతవాన్=బంధించాడు (పట్టుకున్నాడు).

రాక్షసః:

(సోద్వేగమ్) కథయ కథయ, కే కేనిగృహీతాః?

అర్థం:

(స+ఉద్వేగమ్=ఆందోళనగా) కథయ+కథయ=(ఏదీ) చెప్పు చెప్పు; కే+కే+నిగృహీతాః=ఎవరెవరు బందీలయ్యారు?

విరాధ:   

ప్రథమం తావత్ క్షపణకో జీవసిద్ధిః సనికారం నగరాన్నిర్వాసితః।

అర్థం:

ప్రథమం+తావత్=మొట్టమొదటగా, క్షపణకః+జీవసిద్ధిః=సన్న్యాసి జీవసిద్ధి, స+నికారం=అవమాన పూర్వకంగా, నగరాత్+నిర్వాసితః=పట్టణం నుంచి బహిష్కరణకు గురయ్యాడు.

రాక్షసః:

(స్వగతమ్) ఏతావత్ సహ్యమ్, న నిష్ప్రరిగ్రహం స్థానభ్రంశః పీడయిష్యతి. (ప్రకాశమ్) వయస్య, క మపరాధ ముదిశ్య నిర్వాసితః?

అర్థం:

(స్వగతమ్=తనలో) ఏతావత్+సహ్యమ్=ఆ మాత్రం సహించవచ్చు, నిష్ప్రరిగ్రహం=ఇల్లు, సంసారం, ఆదిగా ఏమీ లేని వాడిని (సన్న్యాసిని), స్థానభ్రంశః=వెళ్ళగొట్టడం, పీడయిష్యతి=బాధిస్తుంది. (ప్రకాశమ్=పైకి) వయస్య=మిత్రమా!, కం+అపరాధం+ఉదిశ్య=ఏ అపరాధం (నేరం) ఉద్దేశించి, నిర్వాసితః=బహిష్కరణకు గురయ్యాడు?

విరాధ:

ఏష రాక్షస ప్రయుక్త యా విషకన్యయా పర్వతేశ్వరం వ్యాపాదితవా నితి।

అర్థం:

ఏషః=ఇతడు (జీవసిద్ధి), రాక్షస+ప్రయుక్తయా+విషకన్యయా=రాక్షసుడు ఏర్పాటు చేసిన విషకన్య చేత, పర్వతేశ్వరం=పర్వతరాజును, వ్యాపాదితవాన్=చంపించాడు, ఇతి=అని.

రాక్షసః:

(స్వగతమ్) సాధు కౌటిల్య సాధు!

శ్లోకం:

స్వస్మిన్ పరిహృత మయశః,

పాతిత మస్మాసు, ఘాతితోఽర్ధరాజ్యహరః;

ఏక మపి నీతి బీజమ్

బహుఫలతా మేతి యస్య తవ.     19

అర్థం:

(స్వగతమ్=తనలో) సాధు+కౌటిల్య+సాధు=బాగు కౌటిల్యా, బాగు –

స్వస్మిన్=తనయందు, అయశః=అపకీర్తి, పరిహృతమ్=తప్పిపోయింది, అస్మాసు=మామీద, పాతితమ్=వచ్చిపడింది, అర్ధరాజ్య+హరః=సగం రాజ్యాన్ని అపహరించగల (పర్వతరాజు) వాడు, ఘాతితః=చంపబడ్డాడు, నీతిబీజం+ఏకః+అపి=(ఇక్కడ) రాజనీతి అనే మొలక (విత్తనం), యస్య+తవ=ఏ నీకు, బహుఫలతామ్+ఏతి=అనేక ఫలాలను కల్పిస్తున్నది (అట్టి నీకు అభినందనలయ్యా!).

వ్యాఖ్య:

ఏకః క్రియా ద్య్వార్థకరీ బభూవ – అని అంటూంటారు. ‘ఒకే దెబ్బకు రెండు పిట్టలు’ అని తెలుగు నానుడి. జీవసిద్ధిని బహిష్కరించడం ద్వారా – తన మీద పడవలసిన అపకీర్తిని చాణక్యుడు విషకన్య చేత పర్వతరాజుని చంపించడం ద్వారా రాక్షసమంత్రి మీదకు మళ్ళించడం మొదటి ఫలం. చంద్రగుప్తునికి దక్కిన రాజ్యంలో సగం భాగం దక్కవలసిన పర్వతరాజుని చంపించడం ద్వారా, చంద్రగుప్తుడికి లాభం చేకూర్చడం. ఆ హనన నేరం జీవసిద్ధి ద్వారా జరగడం – ఇందుకు కారణం.

అలంకారం:

అర్థాంతర న్యాసం.

వృత్తం:

ఆర్యావృత్తం.

రాక్షసః:

(ప్రకాశమ్) తతస్తతః..

అర్థం:

(ప్రకాశమ్=పైకి) తతః+తతః= ఆ తరువాత (ఏమైంది)?

విరాధ:   

తత శ్చన్ద్రగుప్త శరీర మభిద్రోగ్ధు మనేన వ్యాపారితా దారువర్మాదయ ఇతి నగరే ప్రఖ్యాప్య శకటదాసః శూల మారోపితః।

అర్థం:

తతః=ఆపైన, చన్ద్రగుప్త శరీరమ్+ అభిద్రోగ్ధుం=చంద్రగుప్తుని శరీరానికి కీడు చేయడం కోసం, దారువర్మ+ఆదయః=దారువర్మ మొదలైనవారు, అనేన+వ్యాపారితాః+ఇతి=వాని ద్వారా (చేత) నియోగింపబడ్డారంటూ, నగరే+ప్రఖ్యాప్య=పట్టణంలో చాటించి, శకటదాసః+శూలం+ఆరోపితః=శకటదాసుకి ‘శూలం ఎక్కించడం’ అనే శిక్ష పడింది.

రాక్షసః:

(సాస్రమ్) హా సఖే శకట దాస. అయుక్తరూప స్త వాయ మీ దృశో మృత్యుః, అథవా, స్వామ్యర్థ ముపరతో న శోచ్య స్త్వమ్, వయ మే వాత్ర శోచ్యా, యే నన్ద కులవినాశేఽపి జీవితు మిచ్ఛామః।

అర్థం:

(స+అస్రమ్=కన్నీటితో) హా+సఖే+శకటదాస!=అయ్యో, మిత్రమా శకటదాసా!, తవ+అయం+ఈదృశం+మృత్యుః=నీకు యిట్టి  మరణ దండనం, అయుక్తరూపం=తగనిది, – వా=అలా కాదంటే, స్వామి+అర్థం+ఉపరతః (అసి)=మన ప్రభువు కోసం కనుమరుగైపోయావు (అనుకోవాలి). త్వం+న+శోచ్యః=నీవు విచారించదగినవాడివి కావు (నిన్ను గురించి విచారించనక్కరలేదు) – యే+నందకుల+వినాశే+అపి+జీవితం+ఇచ్ఛామః=నందవంశం నిర్మూలమైపోయాకా కూడా జీవించాలని కోరుకుంటున్నామో అట్టి – వయం+ఏవ+శోచ్యాః=మేమే విచారించదగిన స్థితిలో ఉన్నాము.

విరాధ: 

అమాత్య, స్వామ్యర్థ ఏవ సాధయితవ్య ఇతి ప్రయతసే॥

అర్థం:

అమాత్య=మంత్రివర్యా, స్వామి+అర్థః+ఏవ=ప్రభువు నిమిత్తం గానే, సాధయితవ్యః+ఇతి=కృషి చేయవలసి ఉందని, ప్రయతసే=నీవు ప్రయత్నం కొనసాగిస్తున్నావు.

రాక్షసః:

సఖే,

శ్లోకం:

అస్మాభి రము మేవార్థ మాలమ్బ్య, న జిజీవిషామ్,

పరలోకగతో దేవః కృతఘ్నై ర్నానుగమ్య తే ॥     20

అర్థం:

సఖే=మిత్రమా!

అముం+అర్థం+ఏవ+ఆలంబ్య=ఈ ప్రయోజనాన్ని పట్టుకునే, అస్మాభిః+జిజీవిషామ్+న=మేము జీవించాలనుకోవడం లేదు.

పరలోక+గతః+దేవః=పరలోకానికి పోయిన ప్రభువు, కృతఘ్నైః (అస్మాభిః)=కృతఘ్నుడనైన నా చేత (అస్మాభిః=పూజ్యార్థంలో బహువచనం), న+అనుగమ్యతే=అనుసరించి వెళ్ళడం సంభవించలేదు.

వ్యాఖ్య:

మిత్రమా! మేము జీవించాలనుకోపోవడానికి అది కారణం కాదయ్యా. ప్రభువు మరణించగా, వారి వెంట మేమూ మరణించవలసిన మాట. అది జరగలేదనే విచారం – అంటున్నాడు రాక్షసమంత్రి. విరాధగుప్తుడు పలికే అనునయ వాక్యాలు రాక్షసమంత్రికి తన ప్రయత్నాలన్నీ విఫలమైన యీ వేళ రుచించడం లేదు.

రాక్షసః:

కథ్యతా, మపర స్యాపి సుహృద్వ్యసనస్య శ్రవణే సజ్జోఽస్మి॥

అర్థం:

అపరస్య+అపి+సుహృత్+వ్యసనస్య+శ్రవణే=మరొక మిత్రునికి తటస్థించిన ఆపదను వినడానికి, సజ్జితః+అస్మి=సిద్ధంగా ఉన్నాను.

విరాధ:     

ఏతదుపలభ్య, చన్దన దాసే నాపవాహిత మమాత్యకళత్రమ్॥

అర్థం:

ఏతత్+ఉపలభ్య=ఈ శకటదాస శూలారోపణ శిక్ష గురించి తెలిసికొని, చన్దనదాసేన+అమాత్యకళత్రమ్+అపవాహితమ్=చందనదాసు (చేత) మహామంత్రి వారి (తమరి) భార్య (ను) దూరంగా తప్పించివేశాడు (వేయబడింది).

రాక్షసః:

క్రూరస్య చాణక్యవటోః విరుద్ధ మయుక్త మనుష్ఠితం తేన॥

అర్థం:

తేన(కార్యేణ)=అటువంటి పని చేసిన (చేయడం వల్ల), క్రూరస్య+చాణక్యవటోః=దుర్మార్గుడు కుర్రవాడు చాణక్యుని (యొక్క) పని – అయుక్తం+విరుద్ధం+అనుష్ఠితమ్ (ఇతి భావ్యమ్) =తగనిది, విరుద్ధమైనదిగా చేయబడినది (అని తలపోయాలి).

(దుర్మార్గుడు ఈ కుర్ర చాణక్యుడు తగని విధంగా, విరుద్ధంగా అటువంటి పని చేశాడనుకోవాలి).

విరాధ: 

అమాత్య, న న్వయుక్తతరః సుహృద్ద్రోహః।

అర్థం:

అమాత్య=మంత్రివర్యా, సుహృత్+ద్రోహః=స్నేహితునికి (పట్ల) చేసిన అపకారం, అయుక్తతరః+నను!=తగదుగాక తగదు కదా!

రాక్షసః:

తతస్తతః?

అర్థం:

తతః+తతః=ఆ తరవాత (ఏమి జరిగింది?)

విరాధ:     

తతో యాచ్యమానే నానేన న సమర్పిత మమాత్య కళత్రం యదా, త దాతికుపితేన చాణక్యవటునా…

అర్థం:

తతః=పిమ్మట, యదా+యాచ్యమానేన+అనేన (చాణక్యవటునా)+అమాత్య+కళత్రం=ఎప్పుడైతే యీ చాణక్య కుర్రగాడు మహామంత్రి వారి భార్యను అప్పగించమని కోరగా, న+సమర్పితం=అప్పగించబడలేదో, తదా=అప్పుడు, అతికుపితేన+చాణక్యవటునా=మిక్కిలి కోపించిన చాణక్య కుర్రగాడు (వాని చేత)…

(సశేషం)